NOTEN

1. In 1989 en 1990 was Connolly’s opvatting over Palinurus’ desertie en sabotagedaad voor mij het hoofdthema bij het concipiëren van de video-installaties Palinuro (1989) en Miseno (1990).

2. Bij Homeros is Skylla een dochter van Hekate in haar hoedanigheid van Hekate-Krataiis. Bij Hesiodos (maar ook Apollonios van Rhodos) is zij de dochter van Hekate en heeft zij Phorbas als vader en niet het zeemonster Phorkys, zoon van de Aarde en de Zee, die ook als vader genoemd wordt. In secundaire literatuur is het bijvoorbeeld M.G.Hopman (Scylla: Myth, Metaphor, Paradox, p.201) die Phorbas en Hekate als vader en moeder van Skylla noemt. Dat is ook het geval bij R.Hunter (The Hesiodic Catalogue of Women - Constructions and reconstructions, p.203); hij voegt eraan toe dat de naam Phorbas in de Griekse mythologie in verschillende en meest verbazingwekkende verbanden opduikt. Overigens wordt in een aan Hesidos toegeschreven tekst (Grote Ehoiai) Skylla de dochter van Phoibos en Hekate genoemd. Interessant is ook dat in een andere aan Hesiodos toegeschreven tekst (Homerische Hymne aan Apollo) Phorbas een rivaal is van de ver-schietende Apollo of te wel van Hekatos, Phoibos.

3.  Zie: R.D. Williams The Aeneid of Virgil - Books 1-6, New York 1989 en dan diens noot A. 6.893f aan het einde van het zesde boek, bij de passage waarin Aeneas en zijn begeleidster, de Sibille van Cumae, de onderwereld via de Poort van de Slaap verlaten. ‘The Gates of Sleep come from Homer: (...) one of horn for true dreams and one of ivory for false dreams (...).(...) Many views have been expressed on why Aeneas and the Sibyl leave by the gate of false dreams. (...) On one level it is fully adequate to say that as Aeneas and the Sibyl are not 'verae umbrae' they do not qualify for the horn gate; but there are other levels to be considered. Particulary we may note how this imagery concentrates the attention of the reader on dreams, so that in a sense we may regard the underworld as a dream or vision of Aeneas, personal to him (...).’

4. Terugkijkend is er op dat moment sprake van een parallel van Aeneas met Palinurus: de stuurman die de nacht daarvoor in slaap is gebracht en nu dus Aeneas zelf. Vooruitkijkend zijn ook de scyllae biformis bij de ingang van de onderwereld interessant, vanwege de confrontatie van Palinurus met Skylla anderhalve dag later.

5. Gouden tak - symbool van de kunst en teken van initiatie in de esthetische werkelijkheid is de titel van een fragment uit mijn lezing Terra Morale – natuur, mythe en moraliteit, gehouden op 18 januari 2000 in het kader van mijn oeuvre-tentoonstelling in het Nederlands Instituut voor Mediakunst, Montevideo/TimeBasedArts te Amsterdam.Dit slotstuk is ook de afsluiting van De K van Skylla - deel 3 Het Werk.

6. Zie: Th.L.Heres, Cumae, een bezoek aan de oudste ‘Nieuwe Wereld van de Grieken’, Hermeneus digitaal, waaraan ik een aantal gegevens heb ontleend.